ભારતમાં મિલેટસનો વાવેતર વિસ્તાર, ઉત્પાદન અને ઉત્પાદકતા
મિલેટનું પોષણ મૂલ્ય (પ્રતિ ૧૦૦ ગ્રામ દીઠ)
(૧) જુવાર :
જુવાર (Sorghum bicolor,L) તરીકે ઓળખાય છે. તે ચોખા, ઘઉં, મકાઇ અને જવ પછી વિશ્વનું પાંચમું સૌથી મહત્વપૂર્ણ અનાજ છે જે મહારાષ્ટ્ર, કર્ણાટક અને રાજસ્થાનમાં વ્યાપકપણે ઉગાડવામાં આવે છે અને તે ખોરાક અને ઘાસચારાના મહત્વપૂર્ણ સ્ત્રોત તરીકે સેવા આપે છે. તે દુષ્કાળનો સામનો કરવાની ક્ષમતા ધરાવે છે.
આરોગ્યમાં લાભો :
(૧) કેન્સરની સારવારમાં ઉપયોગી. (૨) આંતરડાના સ્વાસ્થ્યમાં ઉપયોગી. (૩) હૃદયના સ્વાસ્થ્યને વધારે છે. (૪) ડાબાબિટીસને નિયંત્રિત કરે છે. (૫) એનર્જીથી ભરપુર. (૬) હાડકાંને મજબૂત બનાવે છે. (૭) વજન ઘટાડવામાં મદદ કરે છે. (૮) હિમોગ્લોબિન સુધારે છે.
(૨) બાજરી-પોષણથી ભરપૂર ગરીબોનો આહાર :
બાજરી (Pennisetum glaucum) તરીકે ઓળખાય છે, તેપ્રાગૈતિહાસિક સમયથી આફ્રિકા અને ભારતીય ઉપખંડમાં વ્યાપકપણે ઉગાડવામાં આવે છે. મુખ્યત્વે રાજસ્થાન, ઉત્તર પ્રદેશ અને મહારાષ્ટ્રમાં તેનું વાવેતર કરવામાં આવે છે, જે ઓછા વરસાદવાળા વિસ્તારો માટે શ્રેષ્ઠ અનુકુળ છે અને દુષ્કાળ અને ગરમી જેવા કઠોર હવામાન પરિસ્થિતિઓમાં ટકી શકે છે. તે સૌથી વધુ પાણીનો ઉપયોગ કરવાની ક્ષમતા ધરાવતો પાક છે.
આરોગ્યમાં લાભો :
(૧) બ્લડ પ્રેશરને નિયંત્રિત કરે છે. (૨) કેન્સર વિરોધી ગુણોથી ભરપૂર. (૩) સ્તનપાન કરાવતી માતાઓ માટે યોગ્ય. (૪) ડાયેટરી ફાઇબરની માત્રા વધારે છે. (૫) શરીરની પેશીઓનું રક્ષણ કરે છે. (૬) પેટના અલ્સરની રોકથામ. (૭) પિત્તની પથરીમાં ઘટાડો (૮) હિમોગ્લોબિનનું સ્તર સુધારે છે.
(૩) રાગી-કેલ્શિયમનો ભંડાર :
ફિંગર બાજરી (Elusine coracona,L) તરીકે ઓળખાય છે, હર્બેસિયસ છોડ, આફ્રિકા અને એશિયામાં શુષ્ક અને અર્ધ શુષ્ક વિસ્તારોમાં વ્યાપકપણે ઉગાડવામાં આવે છે. મોટા ભાગે કર્ણાટક, ઉત્તરાખંડ અને મહારાષ્ટ્રમાં વાવેતર કરવામાં આવે છે અને ભારતના ગ્રામીણ અને દક્ષિણ ભાગોમાં ખોરાક તરીકે ઉપયોગ થાય છે. રાગી એ અત્યંત પૌષ્ટિક હોય છે જે દેખાવમાં સરસવના દાણા જેવું લાગે છે.
આરોગ્યમાં લાભો :
(૧) આવશ્યક એમિનો એસિડ પુરવઠો પુરો પાડે છે. (૨) હાડકાંની ઘનતાને મજબૂત બનાવે છે. (૩) ધાન્યના લોટમાં રહેલું નત્રિલ દ્રવ્ય મુક્ત આહારનું સમર્થન કરે છે. (૪) સર્વગ્રાહી ખોરાક (૫) હૃદયના સ્વાસ્થ્યને વધારે છે. (૬) ગર્ભાવસ્થાના કાર્યોને વેગ આપે છે. (૭) બ્લડ શુગર લેવર સ્થિર રાખે છે.
(૪) કાંગ-વિટામિન્સનો સોથી સમૃદ્ધ સ્ત્રોત :
તે ઇટાલિયન અને જર્મન બાજરી (ફોક્સટેલ મિલેટ) તરીકે ઓળખાય છે. કોર્નફ્લાવર (Setaria italica,L) મધ્ય ચીનના ઉચ્ચ પ્રદેશોમાં ઉગાડવામાં આવતું હતું. વિશ્વના મુખ્ય ઉત્પાદન ક્ષેત્રમાં ચીન, ભારતના ભાગો, અફઘાનિસ્તાન, મધ્ય એશિયાનો સમાવેશ થાય છે. એશિયામાં તે મુખ્યત્વે માનવ વપરાશ માટે ઉગાડવામાં આવે છે. ભારતમાં તેની ખેતી આંધ્રપ્રદેશ, કર્ણાટક, મહારાષ્ટ્ર, તમિલનાડુ અને ઉત્તર પૂર્વીય રાજ્યોમાં મર્યાદિત વિસ્તારમાં થાય છે.
આરોગ્યમાં લાભો :
(૧) ચેતાતંત્ર મજબૂત બનાવે છે. (૨) કાર્ડિયાક સ્વાસ્થ્યને વધારે છે. (૩) હાડકાં મજબૂત કરે છે. (૪) ડાયાબિટીસનું સંચાલન કરે છે. (૫) ખનિજોથી ભરપૂર. (૬) વજન ઘટાડવામાં મદદ કરે છે. (૭) પ્રતિરક્ષા સુધારવામાં મદદ કરે છે.
(૫) સામો (બાર્નયાર્ડ મિલેટ)-ઝિંકનો ઉત્તમ સ્ત્રોત :
સામો અથવા ઝાંગારા (Echinochloa frumentacea,L) તરીકે પ્રચલિત રૂપે ભારત,ચીન જાપાન, કોરિયા, પાકિસ્તાન, નેપાળ અને આફ્રિકાના અર્ધ શુષ્ક ઉષ્ણકટિબંધમાં ખોરાક તેમજ ચારા માટે ગૌણ અનાજ તરીકે વ્યાપકપણે ઉગાડવામાં આવે છે. ભારતમાં મુખ્યત્વે ઉત્તરાખંડ, ઉતર પ્રદેશ, કર્ણાટક, તમિલનાડુમાં ઉગાડવામાં આવે છે. દુષ્કાળના તણાવને સહન કરતા સખત પાક તરીકે વર્ગીકૃત કરવામાં આવે છે જે મોટા ભાગે કઠોર અને નાજૂક વાતાવરણમાં કૃષિ ઇનપુટ્સના ન્યૂનતમ ઉપયોગ સાથે ઉગાડવામાં આવે છે.
આરોગ્યમાં લાભો :
(૧) પ્રકાર ૨ ડાયાબિટીસ ઘટાડવામાં મદદ કરે છે. (૨) હૃદયરોગનું જોખમ ઘટાડે છે. (૩) ગ્લાયસેમિક ઇન્ડેક્સને ઓછો કરવામાં મદદ કરે છે. (૪) સ્ટાર્ચનો ઉત્તમ સ્ત્રોત, તે ઉચ્ચ ઊર્જાનો ખોરાક બનાવે છે. (૫) ઉત્પાદન માટે બહુ ઓછા પાણીની જરૂર પડે છે.
(૬) ગજરો/કુરી (નાની મિલેટ)-વારસામાં સમૃદ્ધ,સંભાવનાઓથી ભરપુરઃ
નાની મિલેટ (Panicum sumatrense,L) સામાન્ય રીતે કુટકી/કાકુન તરીકે ઓળખાય છે. તે વાર્ષિક ઔૈષધિ છોડ છે. જે ચોખાના રૂપમાં ખવાય છે. ભારતના પૂર્વ ઘાટના આદિવાસી લોકોમાં આહારનો મોટો હિસ્સો ધરાવે છે અને શ્રીલંકા, નેપાળ અને મ્યાનમાર સુધી ફેલાયેલ છે. ભારતમાં તેની ખેતી મોટા ભાગે મધ્યપ્રદેશ, છત્તીસગઢ અને આંધ્ર પ્રદેશના આદિવાસી પટ્ટામાં સીમિત છે.
આરોગ્યમાં લાભો :
(૧) કોલેસ્ટ્રોલ ઘટાડવામાં મદદ કરે છે. (૨) વજન ઘટાડવામાં મદદ કરે છે. (૩) ડાયાબિટીસની સારવારમાં મદદ કરે છે. (૪) શક્તિશાળી એન્ટીઓક્સીડેન્ટોથી સમૃદ્ધ (૫) ધાન્યના લોટમાં રહેલું નત્રિલ દ્રવ્ય મુક્ત (૬) શ્વાસની સ્થિતિમાં મદદ કરે છે. (૭) પાચનને પ્રોત્સાહન આપે છે.
(૭) ચીણો (પ્રોસો મિલેટ)-પ્રોટીનનો સમૃદ્ધ સ્ત્રોત :
પ્રોસો મિલેટ (Panicum miliaceum,L) સામાન્ય રીતે ચીણા તરીકે ઓળખાય છે. તે સૌથી જૂનું ઉગાડવામાં આવતું ગરમ મોસમ વાર્ષિક ઘાસ છે. પરંપરાગત રીતે એશિયા, આફ્રિકા અને યુરોપના ભાગોમાં મુખ્ય ખોરાક તરીકે ઉગાડવામાં આવે છે. મુખ્યત્વે આંધ્ર પ્રદેશ, મધ્ય પ્રદેશ, પૂર્વ ઉત્તર પ્રદેશ, બિહાર, તામિલનાડુ, મહારાષ્ટ્ર, તેલંગણા અને કર્ણાટકમાં ખેતી થાય છે. તેના અનાજનો ઉપયોગ માનવ વપરાશ, પશુધનના ખોરાક અને બર્ડસીડ માટે થઇ શકે છે. લીલા છોડ પશુઓ અને ઘોડાઓ માટે ઉત્તમ ચારો છે અને ઘાસ તરીકે પણ વપરાય છે.
આરોગ્યમાં લાભો :
(૧) કોલેસ્ટ્રોલ ઘટાડે છે. (૨) પેલેગ્રાની સ્થિતિને અટકાવે છે. (૩) ચેતાતંત્રના કાર્યોને વેગ આપે છે. (૪) વૃદ્ધત્વ વિરોધી તરીકે કામ કરે છે. (૫) હાડકાંને મજબૂત બનાવે છે. (૬) વજન ઘટાડવામાં મદદ કરે છે. (૭) પાચનને પ્રોત્સાહન આપે છે. (૮) ડાયાબિટીસનું જોખમ ઘટાડે છે.
(૮) કોદરી (કોડો મિલેટ) :
કોડો મિલેટ (Paspalum scrobiculatum,L) એટલે સામાન્ય રીતે જાણીતું ગાયનું ઘાસ, કોડા, કોદરી અથવા ભારતીય ક્રાઉન ગ્રાસ. દક્ષિણ અમેરિકાના ઉષ્ણકટિબંધીય પ્રદેશોનું વતની અને ૩,૦૦૦ વર્ષ પહેલાં ભારતમાં આવેલ. તે અત્યંત દુષ્કાળ પ્રતિરોધક પાક છે અને વધેલા તાપમાને સહન કરે છે, કદાચ જમીનની ફળદ્રુપતા અને ભેજની સીમાંત પરિિસ્થતિઓમાં તેની ખેતી કરવામાં આવે છે. તે તમામ ખાદ્ય અનાજમાં સૌૈથી બરછટ છે. તેની ખેતી મધ્યપ્રદેશ, કર્ણાટક, તામિલનાડુ, તેલંગણા, આંધ્ર પ્રદેશ, ઓરિસ્સા, બિહાર અને મહારાષ્ટ્રમાં અગ્રણી છે.
આરોગ્યમાં લાભો :
(૧) ગ્લાયકેટેડ હિમોગ્લોબિનનું સ્તર ઘટાડે છે. (૨) લાંબી બિમારીઓ સામે લડવા મદદ કરે છે. (૩) ડાયાબિટીસનું જોખમ ઘટાડે છે. (૪) બ્લડ પ્રેશરને નિયંત્રિત કરે છે. (૫) હૃદયને સ્વસ્થ રાખે છે. (૬) એલડીએલ અથવા ખરાબ કોલેસ્ટ્રોલ ઘટાડવામાં મદદ કરે છે.
સ્ત્રોત : એગ્રો-ઇકોનોમિક રિસર્ચ સેન્ટર (AERC), સરદાર પટેલ યુનિવર્સિટી, વલ્લભ વિદ્યાનગર.
સંપાદક : ડૉ. એન. વી. સોની (નિવૃત્ત તંત્રી ‘કૃષિગોવિદ્યા’) E-mail: krushikiran2023@gmail.com
www.krushikiran.in
